Θεοτόκης, Νικηφόρος

(Κέρκυρα 1731 – Μόσχα 1800). Διδάσκαλος του Γένους. Σπούδασε στην πατρίδα του και συνέχισε στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια και ίσως της Πάντοβα, όπου επιδόθηκε κυρίως στη μελέτη της φιλοσοφίας και των φυσικομαθηματικών επιστημών. Δίδαξε κατόπιν σε σχολεία της πατρίδας του, μετά δε την είσοδό του στον κλήρο (1762) διακρίθηκε και ως ιεροκήρυκας. Το 1765 τον προσκάλεσε ο πατριάρχης στην Κωνσταντινούπολη, αλλά δεν έμεινε πολύ εκεί. Χάρη στη φιλία του με τον δραγουμάνο της Πύλης Γρηγόριο Γκίκα, διορίστηκε διευθυντής της ελληνικής σχολής του Ιασίου, όπου επιδόθηκε με ζήλο στη διδασκαλία της φυσικής «κατά την νέαν μέθοδον», δηλαδή την πειραματική. Αυτό όμως προκάλεσε την αντίδραση των άλλων συντηρητικών δασκάλων και o Θ. αναγκάστηκε να φύγει και να εγκατασταθεί στη Λειψία, όπου βρισκόταν ήδη o συμπατριώτης και φίλος του Ευγένιος Βούλγαρις. Στη Λειψία ο Θ. ασχολήθηκε κυρίως με τη συμπλήρωση και την έκδοση των έργων του. Το 1772 τον προσκάλεσε η ελληνική κοινότητα της Βενετίας να εγκατασταθεί εκεί ως αρχιεπίσκοπος Φιλαδέλφειας, θέση την οποία ο Θ. τελικά δεν αποδέχτηκε, επειδή οι βενετικές αρχές δίσταζαν να του εγγυηθούν απόλυτη ανεξαρτησία απέναντι στον πάπα και στην Καθολική Εκκλησία. Προτίμησε να πάει στη Ρωσία (1779), ακολουθώντας τον φίλο του, τον Βούλγαρι· γιατί ο Θ., όπως και o Βούλγαρις, πίστευε ότι το ελληνικό έθνος μόνο με τη βοήθεια της ομόδοξης Ρωσίας μπορούσε να απελευθερωθεί. Διαδέχθηκε τον Βούλγαρι στην επισκοπή Σλαβινίου και Χερσώνας και αργότερα (1786) έγινε αρχιεπίσκοπος Αστραχανίου. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε σε ένα μοναστήρι κοντά στη Μόσχα. Τόσο στη σταδιοδρομία του όσο και στις πνευματικές του επιδόσεις, o Θ. ακολούθησε από μακριά την τροχιά του φίλου του, του Βούλγαρη, χωρίς όμως να φτάσει ποτέ το πρότυπό του. Διακρίθηκε κυρίως ως εκκλησιαστικός ρήτορας: ο λόγος του υπήρξε λιτός, σαφής, πειστικός, χωρίς ρητορικές εξάρσεις και εντυπωσιακά σχήματα. Έγραψε στην καθαρεύουσα, αλλά πολύ πιο εύληπτα από την αρχαΐζουσα του Βούλγαρη. Ως δάσκαλος και συγγραφέας διδακτικών εγχειριδίων, ήταν ένας από τους κύριους εισηγητές των φυσικών επιστημών στον ελληνικό χώρο. Η στάση του όμως απέναντι στις νέες ιδέες του Διαφωτισμού ήταν συγκρατημένη και κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του μάλλον αρνητική. Τα σπουδαιότερα και δημοφιλέστερα από τα θρησκευτικά του έργα ήταν τα Κυριακοδρόμια (συλλογές κυριακάτικων κηρυγμάτων), που γνώρισαν αλλεπάλληλες εκδόσεις. Από τα διδακτικά του βιβλία αξίζει να μνημονευθούν τα Στοιχεία φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντα (σε δύο τόμους, Λειψία, 1766-67), που είναι το πρώτο ελληνικό εγχειρίδιο φυσικής, τα Στοιχεία μαθηματικά (τρίτομο, Μόσχα, 1798-99) και τα Στοιχεία γεωγραφίας (Βιέννη, 1804). Ανέκδοτες έμειναν οι διατριβές του Περί ηλεκτρικής δυνάμεως, Περί μετεώρου φυσικής (αστρονομίας) κ.ά.